Uzależnienie od słodyczy to temat obecny w literaturze popularnonaukowej od lat. Tocząca się w przestrzeni publicznej debata dotycząca epidemii otyłości i cukrzycy typu 2 jako głównego winowajcę wskazuje cukier i jego uzależniające właściwości. Przemysł spożywczy do perfekcji opanował technologię produkcji smacznych, słodkich przekąsek, których nadmierna konsumpcja może wpływać na dodatni bilans energetyczny u osób, które nawykowo włączają je do swojej diety, tym samym może sprzyjać występowaniu otyłości i innych chorób dietozależnych. Koncepcja uzależnienia od jedzenia ma potwierdzenie w badaniach z wykorzystaniem technik neuroobrazowania, które wykazały podobieństwo funkcjonowania mózgu przejadających się osób otyłych, osób uzależnionych od czynności i osób z zaburzeniami używania substancji psychoaktywnych . Klinicyści i naukowcy często w kontekście uzależnień od jedzenia posługują się kryteriami uzależnień substancjonalnych dla których charakterystyczne jest występowanie tolerancji, objawów odstawienia, utraty kontroli, stałego pragnienia jedzenia, spędzania dużej ilości czasu na myśleniu o jedzeniu, ograniczeniu aktywności społecznej, rekreacyjnej i zawodowej z powodu nadmiernego zaabsorbowania jedzeniem, kontynuowanie nałogowego jedzenia mimo negatywnych konsekwencji . Patologiczne nałogowe jedzenie smakowitych, wysokoprzetworzonych produktów jest podobne do uzależnień w kontekście zmian neurochemicznych i pobudzania układu nagrody zlokalizowanego w okolicy podwzgórzowo-limbicznej mózgu.
Słodycze to nie tylko słodki smak cukru i jego właściwości odżywcze, ale zakodowane społecznie i kulturowo wzorce celebrowania i nagradzania. „Comfort food” kojący smutki, napięcia emocjonalne. Nawykowe, niekontrolowane objadanie się, często ma na celu „zajadanie problemów” i „zagłuszanie emocji”. Jedzenie staje się automatyczną reakcją na stan podwyższonego napięcia, lęku i innych emocji.
Praca ta ma przybliżyć odpowiedź na pytanie czym wyróżniają się słodycze, że ich konsumpcja sprawia tyle przyjemności i tak ciężko jest im się oprzeć.
Czy zgodnie z aktualnym stanem wiedzy mamy podstawy, żeby potwierdzić popularne twierdzenie, że cukier zawarty w słodyczach uzależnia tak jak substancje psychoaktywne? Jakie czynniki neurobiologiczne i behawioralne są odpowiedzialne za problem „uzależnienia” od słodyczy, który często zgłaszają pacjenci w gabinetach dietetycznych i czy mamy narzędzia terapeutyczne mogące rozwiązać ten „słodki problem”?
UZALEŻNIENIE OD JEDZENIA
Uzależnienie (psychiczne) to „całokształt zjawisk behawioralnych i poznawczych polegających na nabytej silnej potrzebie stałego wykonywania jakiejś czynności lub zażywania substancji, której niespełnienie może, ale nie musi prowadzić do poważnych fizjologicznych następstw”. Symptomy charakteryzujące uzależnienie to:
silne niepohamowane pragnienie wykonywania określonej czynności lub zażywania substancji,
redukowanie wewnętrznych napięć i modyfikacja nastroju,
ograniczenie zdolności kontroli,
zmiana tolerancji na działanie danego zachowania lub substancji,
pojawienie się objawów abstynencji w postaci rozdrażnienia, niepokoju,
zaniedbywanie aspektów życia związanych z obszarem rodzinnym, towarzyskim i osobistym,
zaabsorbowanie zachowaniem, uporczywe i nałogowe wykonywanie czynności mimo negatywnych konsekwencji,
nawroty, tendencja do powracania do tych samych czy podobnych wzorców zachowania po okresach całkowitej lub częściowej abstynencji.
Według aktualnej klasyfikacji DSM-5 dzielimy je na:
zaburzenia używania substancji i nałogów ( Substance–Related and Addictive Disorders),
zaburzenie nie związane z substancjami ( Non–Substace Related Disorders), które można interpretować jako zaburzenia związane z zachowaniem (behawioralne).
Cechą charakterystyczną wszystkich uzależnień są zmiany biochemiczne w mózgu na poziomie neuroprzekaźników i dotyczą głównie aktywacji układu nagrody, poprzez pobudzenie ścieżek dopaminergicznych i serotoninergicznych.
Uzależnieniem od słodyczy można określić wzorzec jedzenia wysokoprzetworzonych, wysokokalorycznych produktów, charakteryzujących się wysoką smakowitością, który przypomina uzależnienie od substancji . Według innych źródeł uzależnieniem od słodyczy określa się wzorzec zachowań i konsekwencji zbliżony do uzależnień behawioralnych. Rozważania dotyczące uzależnienia od słodyczy dotyczą wąskiej grupy produktów bogatych w cukier lub cukier i tłuszcz, będące w literaturze szeroko opisane jako uzależnienie od jedzenia (food adiction).
Diagnostyka
Aktualnym narzędziem do diagnostyki uzależnienia od jedzenia jest Yale Food Addiction Scale 2.0 (YFAS 2.0) zgodna z kryteriami zachowań nałogowych z DSM-5, poddana adaptacji i walidacji na warunki polskie przez Poprawę i in., (2020). Narzędzie to mierzy 11 objawów uzależnienia od jedzenia:
1) przyjmowanie większych ilości określonych pokarmów i w czasie dłuższym niż planowano,
2) nieustające pożądanie określonego jedzenia lub jego umyślne ograniczanie kończące się niepowodzeniem,
3) spędzanie dużych ilości czasu na czynnościach, których celem jest znalezienie określonego pożywienia, jedzenie go oraz redukowanie negatywnych tego konsekwencji,
4) zaniedbywanie z powodu jedzenia ważnych życiowych aktywności,
5) powtarzające się przyjmowanie nadmiernych ilości określonego jedzenia, pomimo świadomości negatywnych konsekwencji,
6) tolerancja wyrażająca się wyraźnym zwiększeniem ilości określonego jedzenia i postępującym spadkiem pożądanego efektu,
7) pojawianie się charakterystycznych, negatywnych symptomów odstawiennych (po ograniczeniu lub zaprzestaniu jedzenia niektórych pokarmów) i powracanie do nadmiernego jedzenia w celu redukcji tych objawów,
8) kontynuowanie przejadania się pomimo powracających problemów społecznych, w tym interpersonalnych,
9) przejadanie się, które przyczynia się do niewypełniania ról społecznych (w pracy, domu
czy szkole),
10) jedzenie pewnych produktów nawet w przypadku zagrożenia zdrowia i życia,
11) pożądanie lub silna potrzeba zjedzenia pewnych produktów, której trudno się oprzeć.
Do wymienionych objawów dołączono jako koniczne do diagnozy klinicznej kryterium jakim jest wystąpienie dystresu i problemów życiowych spowodowanych przez sposób odżywania się, przy czym objawy muszą wystąpić w ciągu ostatnich 12 miesięcy. W dotychczasowych badaniach stwierdzono, że rozpowszechnienie uzależnienia od jedzenia waha się od 8,2% aż do 22,2% w populacji ogólnej i 22-42% wśród osób otyłych.
W YFAS wyszczególniono 5 problematycznych kategorii produktów spożywczych:
- słodycze (lody, czekolada, pączki, ciastka, ciasta, cukierki)
-produkty skrobiowe (biały chleb, bułki, makaron, ryż)
-słone przekąski (chipsy, precle, krakersy)
-tłuste produkty (steki, bekon, hamburgery, cheeseburgery, pizza, frytki)
- napoje słodzone (napoje gazowane, lemoniada, napoje sportowe, napoje energetyczne).
Kryteria różnicowe nałogowego, szkodliwego jedzenia i zaburzeń odżywiania się.
Aktualnie w literaturze naukowej rozpatrywane są dwa podejścia do rozumienia zaburzeń jedzenia: tradycyjne (anoreksja, bulimia, zespół napadowego objadania się ) i oparte na procesie uzależnienia (szkodliwe, nałogowe spożywanie wybranych produktów). Perspektywy te różnią się wyjaśnieniem mechanizmów odpowiedzialnych za utratę kontroli nad czynnością jedzenia. Pierwsza teoria wiąże się z restrykcjami dietetycznymi i zaburzonym wizerunkiem własnego ciała. Druga natomiast wskazuje na potencjał „uzależnieniowy” wysokoprzetworzonej żywności i wzmożonej aktywacji układu nagrody. Oba podejścia charakteryzuje wspólna etiologia: impulsywność, dysregulacja emocjonalna, nieefektywne radzenie sobie z negatywnym afektem i dysfunkcja układu nagrody, a także wspólne kryteria diagnostyczne: zmniejszona kontrola nad konsumpcją pokarmów, nadmierne jedzenie mimo braku odczucia głodu,nadmierne jedzenie mimo negatywnych konsekwencji. Podobieństwa te skłoniły do dyskusji o kryteria różnicowe pozwalające odróżnić zaburzenia odżywiania od nałogowego, szkodliwego jedzenia. Uwzględnienie diagnostycznych kryteriów różnicowych jest kluczowe w kontekście dobrania odpowiedniej strategii terapeutycznej, a tym samym zmniejszania konsekwencji zdrowotnych, psychologicznych i społecznych nieprawidłowych wzorców żywieniowych.
UWARUNKOWANIA NEUROBIOLOGICZNE
Ośrodek nagrody
Najnowsze techniki neuroobrazowania takie jak pozytonowa tomografia emisyjna i funkcjonalny rezonans magnetyczny pozwoliły na zbadanie poszczególnych obszarów mózgu zaangażowanych w konkretne procesy. Badania diagnostyczne pokazały, że te same struktury mózgu są aktywowane w odpowiedzi na stosowanie substancji psychoaktywnych i nałogowe zachowania. W zaburzenia jakimi są uzależnienia zaangażowany jest ośrodek nagrody.
Mózgowy ośrodek nagrody zlokalizowany jest głównie w okolicy podwzgórzowo-limbicznej, a jego działanie stymulowane jest przez grupę neuroprzekaźników takich jak: dopamina, serotonina, noradrenalina i endogenne peptydy opioidowe. Układ nagrody jest częścią układu limbicznego.
Tworzą go: brzuszne pole nakrywki (ventral tegmental area, VTA), w którym znajdują się ciała komórkowe neuronów dopaminergicznych oraz jądro półleżące (nucleus accumbens, NAc).
Ilość dopaminy w tym obszarze mózgu koreluje z odczuwaniem przyjemności. Neuronalnym podłożem tego zjawiska jest mezolimbiczny układ dopaminowy, składający się z dopaminergicznych neuronów zlokalizowanych w VTA oraz miejscu ich docelowego działania, czyli NAc, brzuszno-przedniej części jądra ogoniastego, jądrze migdałowatym i korze przedczołowej mózgu. Podstawowym warunkiem wzmocnienia pozytywnego jest pobudzenie neuronów w VTA i związany z tym wzrost wydzielania dopaminy w NAc. Dopaminowe przekaźnictwo synaptyczne wzrasta zarówno w odpowiedzi na naturalne czynniki nagradzające, takie jak: pożywienie czy aktywność seksualna, jak i na skutek podawania środków uzależniających. Istnieje szeroka gama substancji psychoaktywnych wpływających na wzrost sekrecji dopaminy, innych neuroprzekaźników i endogennych peptydów opioidowych. Efektem tego procesu jest działanie nagradzające i odczuwanie przyjemności. Jakiego efektu możemy się spodziewać po ekspozycji na niektóre czynniki nagradzające? Smaczne jedzenie zwiększa wydzielanie dopaminy o 50%, dla porównania alkohol etylowy 125-200%, nikotyna 200%, kokaina 400%, amfetamina 1000%.
W literaturze pojawiają się dwie hipotezy, tłumaczące związek przejadania się z dysfunkcją układu nagrody. Pierwsza zakłada, „hiper-reaktywność” układu nagrody w odpowiedzi na bodziec w postaci pokarmu i zwiększone subiektywne odczucie przyjemności. Druga głosi, że „hipo-reaktywność” układu nagrody sprzyja przejadaniu się, żeby zrekompensować brak lub niedostateczną przyjemność. W modelach zwierzęcych wykazano, że dieta oparta o produkty bogate w cukry i tłuszcze tzw. żywność kafeteryjną prowadzi do wzrostu masy ciała i zmian behawioralnych i neurobiologicznych podobnych do uzależnienia. Nadmierne spożycie żywności kafeteryjnej wywołało:
zahamowanie ekspresji receptorów D2 w prążkowiu oraz
zmniejszenie transmisji dopaminy w układzie mezolimbicznym.
Efektem tych zmian neurobiologicznych jest zmniejszenie wrażliwości na nagrodę- „tolerancja” i w konsekwencji kompulsywne jedzenie.
Co powoduje uzależnienie cukier czy smakowitość pokarmów ?
Wiele koncepcji naukowych chce połączyć uzależnienie od jedzenia z uzależnieniem substancjonalnym, gdzie cukier i jego specyficzne właściwości neurochemiczne i metaboliczne miałyby odpowiadać za szkodliwe, nałogowe jedzenie słodyczy.
Większość dotychczasowych badań doświadczalnych powstała w oparciu o model zwierzęcy, co stwarza trudność w interpretacji, ze względu na fakt, że ludzie rzadko konsumują wyizolowany cukier jako taki. W pewnych warunkach zwierzęta laboratoryjne mogą rozwijać zachowania „nałogowe”, w stosunku do cukru jako substancji. Warunki takie spełnia model przerywanego postu czyli 12 h deprywacji pokarmowej i następujących po niej 12 h nieorganicznego dostępu do roztworu cukru i karmy. Szczury poddane eksperymentowi odczuwały silne pragnienie, jadły kompulsywnie, wykształciły wrażliwość krzyżową i tolerancję na podawaną substancję, pojawiły się również objawy odstawienia. Zachowań nałogowych i zmian neurobiologicznych w mózgu nie zaobserwowano u szczurów z nieprzerwanym dostępem do roztworu cukru i karmy. Zmiany behawioralne i neurobiologiczne były zauważalne również po podaniu sacharyny- słodzika, niezawierającego kalorii, co sugeruje pobudzenie układu nagrody w odpowiedzi na super smaczny, słodki smak. Na chwilę obecną brak dowodów na poparcie koncepcji uzależnienia od cukru i włączenia tej definicji do literatury naukowej i zaleceń polityki społecznej.
O ile głód może być zaspokojony przez wiele pokarmów, tak uczucie prawdziwej przyjemności wiąże się ze spożyciem tylko niektórych pokarmów o specyficznych właściwościach sensorycznych. Badania przeprowadzone przez zespół Markus, Rogers, Brouns, Schepers (2017) przeprowadzone w oparciu o YFAS wskazały najbardziej problematyczne dla respondentów produkty, których konsumpcja miała charakter nadmierny i szkodliwy. Były to kolejno:
1. produkty wysokotłuszczowe wytrawne (chipsy, pizza, frytki),
2. wysokotłuszczowe słodkie (czekolada, ciastka, ciasta),
3. produkty zawierające głównie cukier (landrynki, lemoniada, suszone owoce, napoje słodzone),
4. niskotłuszczowe wytrawne (wafle ryżowe, krakersy, warzywa).
Wyniki tego badania sugerują, że cukier nie jest główną przyczyną uzależnienia od jedzenia. Jest nią smakowitość konkretnych produktów i przyjemne doznania jakie daje ich konsumpcja. Wysokoprzetworzona, super smaczna żywność ma największy potencjał uzależniający.
UWARUNKOWANIA BEHAWIORALNE
Podatność na uzależnienie od słodyczy może kształtować się już w życiu płodowym, w wyniku modyfikacji genomu na skutek spożywania przez matkę tłustych, słodkich i wysokokalorycznych pokarmów. W dzieciństwie wykształca się mechanizm regulacji emocji związany z przyjmowaniem pożywienia. Dziecko, które w odpowiedzi na płacz dostaje pokarm, z czasem zaczyna łączyć jedzenie ze sposobem zaspakajania potrzeb uczuciowych i rozwiązywaniem konfliktów. Rodzice dają dziecku jedzenie, przede wszystkim słodycze, jako sposób okazywania miłości, jako nagroda, jako uzupełnienie niedostatków miłości rodzicielskiej. Dzieci uczą się przyjmować jedzenie jako odpowiedź na frustrację, smutek, nieobecność, czy wrogość rodziców. Uczą się, że za pomocą słodyczy można eliminować przykre zdarzenia i niezadowolenie. Wraz z wiekiem to zachowanie jest utrwalane i kontynuowane w dorosłym życiu.
Pragnienie pocieszania się jedzeniem może być indukowane:
zmęczeniem,
osamotnieniem,
złym nastrojem,
pesymizmem,
negatywnym myśleniu o sobie,
niskim poczuciem własnej wartości i skuteczności,
słabą kontrolą wewnętrzną,
ambicją i dużą potrzebą osiągnięć.
Osoby z niską samooceną, pesymistycznym nastawieniem do świata, mają większą skłonność do przejadania się. Chcą poczuć się kimś ważnym, wartościowym, zapewnić sobie odrobinę szczęścia w jedzeniu, to z kolei zwłaszcza gdy konsekwencją jest przyrost masy ciała wywołuje poczucie winy i złe samopoczucie. Rozpoczyna się błędne koło nadmiernego, szkodliwego jedzenia. Nadmierne niekontrolowane jedzenie może być traktowane jako sposób uchylenia się od odpowiedzialności za własne życie, uświadomienia sobie własnych problemów, a także obrona przed poznaniem siebie. Może być próbą wypełnienia uczucia pustki, ukojenia bólu i poprawy samopoczucia. Nadmierne niekontrolowane jedzenie może również stanowić substytut więzi . Nałogowi jedzenia mogą sprzyjać indywidualne cechy człowieka jego osobowość, posiadane przekonania i oczekiwania dotyczące świata zewnętrznego i samego siebie, a także zewnętrzne umiejscowienie kontroli. Osobowość neurotyczna i introwertyczna sprzyjają szkodliwemu, nadmiernemu jedzeniu. Te cechy wiążą się z podwyższonym poziomem lęku, nieśmiałością, małą odpornością na stres. Istotną rolę w przejadaniu się odgrywają ponadto niewydolne mechanizmy regulacji emocjonalnej. Wiążą się one z przewagą procesów pobudzenia nad procesami hamowania i skutkują m.in. unikowym stylem radzenia sobie z napięciem emocjonalnym, obniżoną zdolnością odraczania gratyfikacji i impulsywnością .
Nieprawidłowe nawyki żywieniowe i nieregularność jedzenia mogą sprzyjać nadmiernemu łaknieniu produktów wysokokalorycznych. Długie przerwy między posiłkami powodują zwiększony apetyt na węglowodany z powodu wahania poziomu glukozy we krwi i hipoglikemii. Próby kontroli masy ciała i restrykcje żywieniowe również sprzyjają przejadaniu. Różnorodność diety i zaspakajanie preferencji smakowych ma ogromne znaczenie w prawidłowej kontroli zachowań związanych z jedzeniem. Zdrowe osoby dorosłe poddane zbilansowanej, ale monotonnej diecie, w porównaniu z osobami z nieograniczonym wyborem żywieniowym, wykazywały zwiększenie aktywności układu nagrody w mózgu w odpowiedzi na bodźce w postaci swoich ulubionych pokarmów.
SKUTKI UZALEŻNIENIA OD SŁODYCZY
Uzależnienie od jedzenia nie musi wiązać się ze zwiększoną masą ciała, co można tłumaczyć efektywnymi formami kompensacyjnymi pozwalającymi utrzymać prawidłową masę ciała. Jednakże badanie przeprowadzone przez Poprawę i współpracowników (2020) wykazało, że im wyższy wynik w skali YFAS świadczący o silnym uzależnieniu od jedzenia, tym większa masa ciała i BMI. W grupie o największym stopniu uzależnienia osoby z nadmierną masą ciała stanowiły 79,41%. Nadwaga i otyłość niosą za sobą konsekwencje zdrowotne i społeczne. Jako główne konsekwencje zdrowotne należy wymienić:
cukrzycę typu 2,
nadciśnienie tętnicze,
zaburzenia lipidowe,
niealkoholową stłuszczeniową chorobę wątroby,
bezdech senny,
nowotwory,
choroby zwyrodnieniowe stawów,
ryzyko przedwczesnego zgonu.
Poza konsekwencjami somatycznymi uzależnienia od jedzenia na uwagę zasługują skutki społeczne i indywidualne, takie jak zaniedbywanie aspektów życia związanych z obszarem rodzinnym, towarzyskim i osobistym, a także nasilający się dystres.
MOŻLIWOŚCI TERAPEUTYCZNE
Ze względu na złożoną etiologię nałogowego jedzenia również jego terapia przybiera różne formy. W praktyce powszechne jest stosowanie farmakoterapii i psychoterapii. Z praktyki klinicznej wynika, że ważnym elementem terapii jest edukacja żywieniowa i współpraca z dietetykiem w celu wypracowania trwałych, zdrowych nawyków żywieniowych. Szczególnie ważne wydaje się unikanie nieracjonalnych metod redukcji masy ciała, takich jak bardzo nisko energetyczne, monotonne diety i diety eliminacyjne. W trakcie leczenia wskazana jest konsultacja dietetyczna, podczas której pacjent otrzyma konkretne wskazówki dotyczące racjonalnego odżywiania się, związane z regularnością spożywanych posiłków, ich wartością energetyczną, odżywczą i jakością produktów. Zakres terapii może obejmować zarówno podejścia oparte na założeniu całkowitej abstynencji, jak i podejście oparte na założeniach terapii redukcji szkód. Definicja abstynencji w przypadku uzależnień behawioralnych może być nieco inna niż w przypadku uzależnień chemicznych. Abstynencję w przypadku uzależnienia od jedzenia możemy definiować jako powstrzymywanie się od nadmiernego, szkodliwego jedzenia lub całkowitą abstynencję od produktów problematycznych np. słodyczy.
Psychoterapia
Jako główny nurt terapii osób uzależnionych od czynności wskazywana jest terapia składająca się z wielu zintegrowanych podejść, jak w przypadku terapii poznawczo-behawioralnej. Coraz częściej badacze i terapeuci sugerują stosowanie podejścia interdyscyplinarnego (które łączy terapię indywidualną, grupową, rodzinną, farmakoterapię, spotkania grup samopomocowych i techniki mindfulness), ze względu na jego spójność z biopsychospołecznym modelem uzależnień. Do najczęściej wymienianych podejść terapeutycznych należy terapia poznawczo-behawioralna i Dialog Motywujący. Terapia poznawczo-behawioralna skupia się wokół omawiania nieadaptacyjnych myśli, przekonań i zachowań pacjenta. Dialog Motywujący jest szczególnie przydatny w pracy z osobami z niską motywacją do podjęcia lub kontynuowania terapii.
Farmakoterapia
Badania kliniczne nie dają jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o skuteczność farmakoterapii. W przypadku osób uzależnionych od jedzenia, różne grupy leków mogą przynosić pożądane efekty. Do najczęściej stosowanych należą leki z grupy antagonistów receptorów opioidowych, np. naltrekson, stosowane głównie w leczeniu uzależnienia od alkoholu lub opioidów. Inną, równie częstą grupą leków stosowanych głównie w terapii uzależnień behawioralnych, są antydepresanty z grupy inhibitorów wychwytu zwrotnego dopaminy i noradrenaliny (norepinephrine–dopamine reuptake inhibitor, NDRI), np. bupropion, jak również z grupy selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny (selective serotonin reuptake inhibitor, SSRI).
Połączenie naltrekson+bupropion znalazło zastosowanie w leczeniu napadowego objadania się i otyłości. Obie substancje wpływają na obszary mózgu zaangażowane w regulację przyjmowania pokarmów i masy ciała, które są zależne od leptyny. Anorektyczne działanie leptyny wynika z jej pobudzającego działania na neurony proopiomelanokortyny (POMC) w układzie melanokortyny w podwzgórzu. Pobudzona sygnalizacja POMC zmniejsza spożycie pokarmu i zwiększa wydatek energetyczny, następnie jest hamowana przez endogenne sprzężenie zwrotne. Bupropion stymuluje neurony POMC, natomiast naltrekson blokuje endogenne sprzężenie zwrotne, które hamuje aktywność POMC.
Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków zatwierdziła lek zawierający dwie substancje czynne fenterminę i topiramat. Fentermina tłumi łaknienie oddziaływując bezpośrednio na ośrodek w mózgu uwalniający noradrenalinę. Powoduje to wzrost leptyny we krwi i zahamowanie apetytu. Drugi składnik topiramat powoduje szybsze odczucie sytości i zmniejsza odczucie smakowitości posiłku.
PODSUMOWANIE
Szkodliwe problemowe jedzenie rozwija się etapami. Początkowo następuje odkrycie super smakowitych produktów, które wzbudzają uczucie przyjemności. Mózg zaczyna rozpoznawać niektóre produkty jako najsmaczniejsze i wiąże te informacje z natychmiastową gratyfikacją. Wydzielają się neuroprzekaźniki odpowiedzialne za przyjemność. Na tym etapie osoba coraz częściej sięga po ulubione przekąski w celu poprawienia sobie nastroju. Pojawiają się trudności w odmówieniu sobie kolejnej porcji jedzenia, które nasilają się w momentach silnego napięcia nerwowego, gorszego samopoczucia, zmęczenia i obniżenia nastroju. Jedzenie słodyczy w takich sytuacjach wiąże się z osiągnięciem satysfakcji, ukojenia i błogości. Taki stan utrzymuje się do godziny lub dwóch po konsumpcji, później może nastąpić spadek nastroju i ponowne łaknienie w celu poprawy samopoczucia. Tak zaczyna się ścieżka uzależnienia- nadmiernego i szkodliwego jedzenia. Kolejny etap to unikanie negatywnych emocji, związanych z brakiem nagrody. Osoba zawsze ma pod ręką ulubione przekąski, po które będzie mogła sięgnąć w sytuacji obniżonego nastroju. Poprawa samopoczucia za pomocą słodyczy staje się nawykiem. Z czasem dochodzi do zwiększenia zaabsorbowania w oczekiwaniu na nagrodę, osoba uzależniona poświęca więcej czasu i energii na osiągnięcie początkowego efektu, często kosztem zaniedbania innych sfer życia. Pojawia się etap jedzenia w celu zapobiegania objawom odstawienia i negatywnym emocjom. Osoba nadużywa określonych produktów spożywczych mimo starań, aby ograniczyć ich konsumpcję i mimo negatywnych konsekwencji np.: otyłości, problemów zdrowotnych, trudności w codziennym funkcjonowaniu. Utrata kontroli nad umiejętnością regulowania przyjmowanego jedzenia jest analogiczna jak u osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych. Obecnie uzależnienie od jedzenia (w tym jedzenia słodyczy) nie jest uznawane za odrębną jednostkę chorobową, ma jedynie status syndromu obserwowanego w praktyce klinicznej. Uzależnienie od jedzenia nie jest wymieniane w aktualnej klasyfikacji zaburzeń psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego, ani w innej międzynarodowej klasyfikacji chorób i zaburzeń. Dodatkowo dyskusji poddaje się terminologię, niektórzy badacze uważają określenie "uzależnienie od jedzenia/żywności” (food addiction) za błędne ze względu na niejednoznaczną konotację zjawiska związanego z substancją. Zamiast tego proponują termin "uzależnienie od czynności jedzenia" (eating addiction), aby podkreślić behawioralne uzależnienie od jedzenia.
Dzięki odkryciom mechanizmów neurobiologicznych, wiemy, że regularnemu spożyciu smakowitych słodkich i tłustych pokarmów, jakimi są słodycze, towarzyszą zmiany neuronalne, które są analogiczne do reakcji mózgu na substancje psychoaktywne. Słodycze i inne wysokoprzetworzone, smakowite pokarmy stymulują system dopaminergiczny i opioidowy. Dopamina uwalniana w jądrze półleżącym jest odpowiedzialna za motywację do angażowania się w nagradzające zachowania, podczas gdy neuroprzekaźniki opioidowe w tym obszarze regulują smakowitość i silne odczucie przyjemności.
Ważne jest, żeby rosła świadomość neurobiologicznych i behawioralnych uwarunkowań szkodliwego, nadmiernego jedzenia wśród lekarzy, dietetyków i terapeutów, dzięki czemu możliwe będzie podjęcie interdyscyplinarnego leczenia i skuteczna pomoc pacjentom. W pracy klinicznej konieczna jest również diagnoza różnicująca uzależnienie od jedzenia od zaburzeń z napadami objadania się i bulimii dzięki czemu podjęta zostanie odpowiednia strategia terapeutyczna. Jeśli obserwujesz u siebie problem z nadmiernym, szkodliwym jedzeniem zapraszam do kontaktu, łącząc wiedzę i doświadczenie dietetyki klinicznej i psychodietetyki pomagam pacjentom z problemem uzależnienia od jedzenia, w gabinecie dietetycznym w Olsztynie i on-line.
BIBLIOGRAFIA
American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders, 5th edition. Washington, DC: American Psychiatric Association
Bąk-Sosnowska M. (2017) Kryteria różnicowe zaburzenia z napadami objadania się i uzależnienia od pożywienia w kontekście przyczyn otyłości oraz jej leczenia. Psychiatria Polska, 2017 (51,2), 247–259 DOI: http://dx.doi.org/10.12740/PP/OnlineFirst/62824
Chanduszko-Salska J., (2013) Psychologiczne uwarunkowania nadmiernego zaabsorbowania jedzeniem. Psychiatria.Via Medica, 2013 (tom 10, nr 1), 1–8
Grilo C. M., Lydecker J.A., Morgan P. T., Gueorguieva R. (2021) Naltrexone + Bupropion Combination for the Treatment of Binge-eating Disorder with Obesity: A Randomized, Controlled Pilot Study Clinical Therapeutics. Clinical Therapeutics, 2021 (Volume 43, Issue 1), 112-122 DOI: https://doi.org/10.1016/j.clinthera.2020.10.010
Grzegorzewska I., Cierpiałkowska L. (2018). Uzależnienia behawioralne. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA
Hebebrand J., Albayrak Ö., Adan R., Antel J., Dieguez C, de Jong J., Leng G., Menzies J., Mercer J.G., Murphy M., van der Plasse G., Dickson S.L. (2014) „Eating addiction”, rather than “food addiction”, better captures addictive-like eating behavior. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 2014 (47) 295–306
Jabłonowska-Lietz B., Wrzosek M., Nowicka G. (2012). Czy cukier może uzależniać? Ścieżkami mózgowego układu nagrody. Żywienie Człowieka i Metabolizm, 2012 (XXXIX nr 4), 276-283
Markus C.R., Rogers P.J.,Brouns F., Schepers R. (2017). Eating dependence and weight gain; no human evidence for a ‘sugar-addiction’ model of overweight. Appetite, 2017 (114), 64-72
Ogińska-Bulik N. (2012). Uzależnienie od czynności. Mit czy rzeczywistość? Warszawa: Difin SA.
Poprawa R., Lewandowska B., Włodarczyk M., Tutka K. (2020). Polska adaptacja i walidacja Yale Food Addiction Scale 2.0. Alcohol Drug Addict, 2020; 33 (4): 283-312 DOI: https://doi.org/10.5114/ain.2020.104814
Rowicka M. (2015). Uzależnienia Behawioralne. Profilaktyka i terapia. Warszawa: Fundacja Praesterno.
Sosnowska A. Medycyna stylu życia w prewencji i leczeniu. Otyłość (2019). W: Śliż D., Mamcarz A. (red.), Medycyna Stylu Życia (447-454) Warszawa: PZWL
Westwater M.L., Fletcher P.C., Ziauddeen H., (2016) Sugar addiction: the state of the science. European Journal of Nutrition, 2016 (55, Suppl 2), 55–69 DOI 10.1007/s00394-016-1229-6